نفرین قات | گیاه قات از 1980 در لیست «مواد مخدر» قرار گرفت

برگ گیاه قات (خات) (+)، بومی شاخ آفریقا و شبه جزیره‌ی عربستان، ماده‌ی مخدر و محرک رایج در کشورهای یمن، سومالی و اتیوپی به شمار می‌آید و هزاران سال است توسط اهالی بومی این مناطق مصرف می‌شود. رواج استعمال برگ قات از نظر گستردگی و محبوبیت چیزی شبیه رواج استعمال برگ کوکا در آمریکای جنوبی است.

جویدن برگ قات باعث ترشح کاتینون می‌شود، ماده‌ای که در ابتدا باعث بروز احساس سرخوشی، نشاط و تحریک اشتها شده اما در ساعات بعدی نوعی حالت سکون به فرد می‌دهد و در نهایت خمودگی و تنبلی جسمی و فکری را در دراز مدت همراه دارد. اگرچه قات از سال 1980 در لیست “مواد مخدر” سازمان بهداشت جهانی قرار گرفته، با این‌حال در کشورهای تولیدکننده و مصرف‌کننده، از استعمال آن تابحال به شکل جدی ممانعت نشده است.

با وجود کلونی‌های بزرگی از مردم آفریقای شرقی در بخش‌های مختلف اروپا، تجارت بین المللی گیاه قات تا اوایل قرن بیست و یکم میلیون‌ها دلار ارزش داشت و در این بین بریتانیا با داشتن جامعه‌ای بزرگ از مهاجران سومالیایی به یکی از مقاصد اصلی واردات قات از سومالی و کنیا تبدیل شده بود.

پیش از تصویب قانون ممنوعیت فروش گیاه قات در بریتانیا، سالانه حدود 2500 تا 2800 تن قات در بازه‌ی 48 ساعته‌ی حیاتی حمل و نقل گیاه، توسط هواپیماهای باربری و کامیون ها به کف خیابان های لندن سرازیر می‌شد. رانندگان و خلبانانی که امرار معاش آنها به کوتاه ترین‌زمان ممکن برای رساندن محموله‌ها به مقاصد مصرف بستگی داشت.

با تصویب قانون ممنوعیت خرید و فروش قات در ماه می 2016 توسط ترزا می، کنیا یکی از مشتریان عمده‌ی بازار خود را از دست داد، اما به‌سرعت و در کوتاه‌ترین زمان این فقدان توسط جوامع مصرف کننده‌ی دیگری مثل سومالی، یمن و اتیوپی جبران شد، جوامعی که استعمال افسارگسیخته‌ی قات توسط جوانان، رفتارهای ضداجتماعی، افسردگی و روان‌پریشی را درآنها به شدت تشدید کرده است.

گیاه قات، در ارتفاع بالاتر از 1600 متر از سطح دریا و نواحی سردتر و با رطوبت بیشتر شاخ آفریقا و کوهستان‌های عربستان، به‌خوبی رشد می‌کند.

در شهر مروی (Meru) کنیا، کشت و آماده‌سازی این محصول ساقه‌قرمز، از چیدن تا دسته‌بندی برگ‌ها و دوخت کیسه‌های جوت برای حمل بته‌های قات، بخش عمده‌ای از فعالیت‌های روزانه‌ی زنان مرو به شمار می‌آید.

در شهر مرو، هزاران زن به کار چیدن برگ‌های قات از بوته‌ها مشغولند، بوته‌های گیاه معمولا کنار درخت موز کاشته می‌شوند تا درختان موز سایه‌بانی برای بوته‌های نازک قات باشند.

با وجود فعالیت و شدت عمل گروه‌های افراطی نظیر ال شباب (گروه سیاسی دولت‌خواه سومالی و بخشی از شبکه‌ی القاعده) در سومالی، تجارت قات به رشد و گسترش خود در سال‌های پایانی قرن بیستم ادامه می‌داد و از دهه ی 1990، تجارت قات به‌مرور از شکل محلی به شکلی جهانی تغییر یافت.

بسته‌های قات از مزارع به بازاری در آتیروگایتی (Athrie Gaiti)، بزرگترین انبار قات در کنیا منتقل می‌شوند و از این انبار است که عمده‌فروشان و صادرکنندگان، پروسه‌ی عرضه ی محصول را به میلیون‌ها مصرف‌کننده‌ی منتظر در سراسر جهان آغاز می‌کنند.

در شرق آفریقا، سومالی مقصد اصلی قات‌های کنیاست و مسئله‌ی مهم در نقل و انتقال، زمان و سرعت است. قات طی 48 ساعت پژمرده شده و قدرت و تاثیر خود را از دست می‌دهد و به‌همین دلیل بازار آیتروگایتی محصور در میان کامیون‌های در انتظار گیاهان تازه‌برداشت‌شده است، تا محموله‌ها را به نزدیک‌ترین فرودگاه برساند. 15 هواپیمای باری روزانه، مقادیری قات به ارزش حدودا 400000 هزار دلار را به سومالی منتقل می‌کنند. در مناطق فاقد زیرساخت و مسیر حمل و نقل جاده‌ای، قات ارزش ویژه‌ای پیدا می‌کند.

سومالی کشوری درگیر جنگ، خشونت و بی‌ثباتی است که از اوایل دهه‌ی 90م، سال‌هاست که قات یکی از پایه‌های اصلی عادات روازنه‌ی مردانش به حساب می‌آید. با اینکه شدت اعتیاد به قات در ابتدا زیاد نیست ولی برای بسیاری از مصرف‌کنندگان تبدیل به عادت مزمن روزانه می‌شود و آمارها حاکی از این است که در کشوری که متوسط درآمد چیزی در حدود 250 دلار ماهیانه است، کاربران پر مصرف قات، در حدود 300 دلار ماهیانه مصرف دارند. در بیشتر شهرهای سومالی مثل بوساسو و موگادیشو بعد از ظهرها با کاهش فعالیت‌های کاری روزانه‌، اکثر جمعیت مردان زیر سایه‌ی درختان لم می‌دهند و قات می‌مکند. قات‌زدن به عمل مکیدن تدریجی شیره‌ی برگ گیاه گفته می‌شود.

مدت‌ها بعد از ممنوعیت کشت قات در خاک سومالی، دولت سومالی تلاش کرد از سال 2016 واردات این مخدر پرمصرف را هم ممنوع کند. اما تنها پس از یک هفته، واردات قات رفع ممنوعیت شد. رفع ممنوعیتی که با استناد به نارضایتی پرورش‌دهندگان عمده‌ی قات در کنیا صورت گرفت، افرادی دارای قدرت سیاسی و لابی در بدنه‌ی دولت کنیا و سومالی.

قات با داشتن حدودا 10 میلیون مصرفکننده‌ی روزانه، در بخش‌های بسیاری از شاخ آفریقا و یمن،گوی سبقت را از مخدرهای مشابه خود ربوده است.

پاسکال مایتره با سفر به کنیا و سومالی ، تلاش کرده تا از خلال تصاویر و گزارش‌ها، جریان حرکت قات را از مزارع کشت و بازارهای شهرستان مرو در کنیا تا خیابان‌های موگادیشو در سومالی، دنبال کند. مخدری که به جرأت محبوب‌ترین و قابل دسترس‌ترین ماده‌ی مخدر در شمال آفریقا محسوب می‌شود.